Стеллажи Проза Осургинат

Николай Калитин

Осургинат

Улгур

Сагды бэюмимни Ефим Камыргин, агилла ичэтнэдэви, хутэвэн гэлэрэн. Маутгачинди этыркэн дялилин эливдерэ, хокторонмо урэденэл, антыли учагин аран-аран ӈэнэдерэн.

Амаканмэют хэрэлгэн Лютенга ичэвулдеӈэн. Гугдадук урэдук аят хэгдымэмэ холокто Осургинат ханянин сэмэлкивдеӈэн. Осургинат… Минӈи Гриша куӈакандукви эрэвэ соткумамава ирэктэвэ Осургинатвэ сарэн. Эр тэде. Элэ нуӈан илитчачан-ӈу бугды мо хэргидэлин, дылва уӈкерона, эетчэчэн-ӈу кутуеви?.. Энэн-дэ. Мэнӈитви хоктотви нуӈан ӈэнэдерэн, омактат. Эт-ка этыркэр бодолитын ӈэнэдеӈэ бидеӈэн. Соткут-ка — мэнӈиви дуннэви аявугин, таравэ аят итывдягин. Холокто-ко Осургинат омолгил уӈкеролдуктын мэнэкэн горово индедеӈэн, баймэмэ Лютенга агидун илитчадяӈаю, мэрӈирдуви гаралдуви кэтэвэ улукилвэ тавдяна.

Он-да гундекэл, хутэлвун сэксэтын бэюкиттук бодовдёвки. Амаски бу модук Осургинаттук бэюмэкиттулэвэр суруӈкивун, тарит-та Гриша элэ сурумулчэн. Е-е, нуӈан эргун-дэ тогово улирэ, эргун-дэ агидылва харгилва аяӈиста. Элэ аямамат Осургинатвэ ичуличэ бинэн, сагдыва итыва дёнчана: кэтэмэмэ улукил соткумаду ирэктэду эси бирэктын, туги-дэ кэтэмэмэ тарил аги мурэлин бидеӈэтын. Дёнтудяна омолгидуливи, этыркэн инемудечэн.

Этыркэн, учагдяна, чулгала ичулидечэн, анӈэ саӈнянман гэлэктэденэ. Энэ экситчэрэ умнэт анӈэткитвэтын Осургинат дараннунин мэдэрэн. «Он-ка, экунди-ка?» — дивэмэют дялин хивисинан, меванин хэтэкэчиллэн, омкотодун хоникал тавувра. «Эт-ка Гриша омӈорон, эвкэ анӈэкитвэ даран эр ирэктэнун иливувра?» Этыркэн оронми хокчисинан, мэнин-дэ упкачин дюлэскиврэн.

Элэ эрумэтмэрит упкачин бичэн. Агидук агландула юми, этыркэн соткумамала ирэктэлэ дагамаран, аран-да орондукви эчэ бурурэ. Гриша дюрнун гиркилнунми Осургинатвэ хувундивар хунадечатын! Энэ эрэвэ тэдеденэ, этыркэн эсалви тэсирэн, элэ тар тэдемэю бичэн: нёлчол бинэл, хуларгачал-да бинэл, омолгил эрэктэ дагачанлар дарандун дэмэрдечэтын, соткумамава хэгдывэ мова буриссэдечэтын, энэл-дэ этыркэн эмэнэвэн мэдучэмэттэ. Гриша, урунчэ бинэ, мотопилава сиӈилгэндулэ химамэмэт нэрэн, тадук амакалави арчаптыки туксасинан, лочокодук амакави дявамалчаран.

— Эмэрэн! Эмэрэн минӈи аяврив амакав! Сома ая! — омолги урунипчут тэпкэдечэн. Аяканди-да Степан Нюргуннун инемудечэтын.

Элэ этыркэн, тыкулча бинэ, аран-аран эчэ омолгиви колтосина, тадук нуӈандукин дариски оран, ӈалэлви энэ аливдяна.

— Эва онни?! Эвуна туги онни! — тэпкэллэн этыркэн Ефим, соткумамала мола ичэвкэнденэ.

Эргэчиндук тэпкэндук Гриша мэлтырэнэн, ӈэлэллэн, анты-вал сиӈнипчумаэмэ, хулукукэнди-дэ оран. Этыркэн-кэ, орон усивэн гамалчами, Осургинат мурэлин химамэмэт хороллон, энэ дугэдукин ичэлэмэлвэ эсалви олгаденэ. Гиркилин-дэ, энэл эва-да тыллэ, этыркэн ичэтчэрилэн ичэчиллэ, эва-ка тыкулча этыркэн тала, гаралду бакаран. Этыркэн-кэ, сагдылдуви халгардуви аран-аран илитчачан. Тадук нуӈан оронми гамалчаран, хокторондули хуктысинэн, асактандук суруссэденэ.

Гриша гиркилин эчэл тыллэ, экун оран. Нюргун ханӈуктаран: «Мова-гу нуӈандун сиӈнипчумэ оран? Мурэли со кэтэ антыптыкил мол биси».

Тылми, экун-мал эру онаван, Степан мотопилавэ дасивканэн. Тадук иланил палаткаду горово тэгэтчэчэтын, энэл тогово иладяра, энэл-дэ мэмэргирдуливар ичэтчэрэ.

***

…Гриша хитэклэ даранмэмэт Осургинат дагадун палаткэвэ иливчан. Нуӈан гэлэдечэн, омактал гиркилин дивэмэю мо эӈэсивэн тадук гудейвэн элэкинди ичэдэтын. Эр мо хэгдымэмэл сэктэлин няӈняла угиривувчэтын, дивэмэют хуӈтувденэл. Унэмэмэт тыматнэ, мурэли эделитын луӈурил хэрэкэлтэрэ, Осургинат дугэнин умнэт алтамат хосинди дегдэсинивкин — тар элэкэспитыл дылача угиривдерилин гарпалин тогово дугэдукин нулдячатын. Дылача ургискитмэрит угиривдечэн — тадук того гаралдули хэргискит илавдячан. Тыргалтана мо мэӈумэмэт сувсигсэт баливкандечан, аланчэмэт тар холоктово тадук кэтэвэ ичэчэвэ дагачанмэ ларгамадяна. Долболтоно-ко, сигикагдук ӈонимил коӈномол ханяр тутудерэктын, тадук хактыра, энэ долдывдяра, эвчэн. Осургинат дугэн горово-горово холаргадячан. Тадук сурудери дылача амаргул хосинилтын сивдечэтын. Долболтоно-ко, палаткадук юми тадук Осургинаттула ичэсинми, омолгил дивэдук олоӈкитын: упкаттули мурэли хактыра бичэн, элэ Осургинат дугэн алтамат ӈэрит ӈэридечэн — тар мова юдери бега мэнӈитви ӈэритви аланчэдечэн. Тарит Гриша сот хэгдыкэтчэчэн… Эрэвэ гудейвэ гиркилдуви ичэвкэнденэ, эӈкин окин-да гунэ, эр мо эвэнкил соткумаматын ирэктэтын бисин, эвкэ-дэ тарду антыя-да эруе ора. Нуӈан ӈэлэтчэчэн омолгил инемулвэтын. Гиркилдун-кэ Осургинат элэ мот бичэн, хэгдыт тадук гудеймэмэт — элэ-дэ.

Илэ упкатту химамэмэт татывувки, гудейду-дэ итыду. Илмактал-да омолгил Осургинат хуӈтувдерилэтын татывчатын. Элэ иӈинилвэ нуӈартын албадячатын тэрэдеми. Печутын кэтэвэ молва гэлэдечэн, эпкэрэмэл-кэ мол даран ачир бичэтын. Таралвэ горогит нуӈартын эмэвуктэдеӈкитын. Омактая анӈэткиевэр эчэтын гэлэрэ, энэлгэденэл. Туги-дэ омолгил Осургинат хэргулдулэн гаралдулан ичулитмэр очатын: таргачин мо дырамдулин мол бегала элэкин бимчэл.

Долболлокин, Гриша симуладярилдула гиркилдулэви ичэсинэн тадук гунэн:

— Би-кэ эр эвэнкил соткумамалин молин унэтмэрит сунду гундэв бимчэ… Эсикэкэн-дэ долчаткаллу… Ирэктэ, антыва мит мол дяритын хунадавэр гэлэдечэт, ичэвдериду билэду илитчаран, Лютенга гугдадун кочодун. Эр мова иртыкидук ичэдеӈэ бирэн, эр агиду упкаттук молдук тар сома гудеймэмэ тадук эӈэсимэмэ бисин. Тарит-та, эрмэмэюду моду-ирэктэду неӈне улукил эвиливкил, дагамалдук бираял налдыктуктын умивувдянал. Улукил-дэ гудейе аявуӈнара… Эрэвэ ирэктэвэ мунӈил амтылвун-эвэнкил Осургинат гэрбичэтын — мо кутувэ тадук байвэ эмэвувки. Ады улукил эр моду тавувувкил, тардули-да амтылвун сачатын, ады балдыгар дюлэптыду анӈаниду одяӈа бидеӈэн. Нуӈартын гуниӈкитын, неӈне Осургинаттула эвкэ дагамара, эвкэ-дэ таду тэгэтчэрилвэ дэгилвэ тадук улукилвэ пэктырурэ. Тар со ӈэлумэмэ амаски бичэн… Эсикэкэн элэ тылилим, тар тэгэ дялн итывдячан. Осургинат, хуӈтул-дэ таравэ урэдерил мол хулукурди заповедникилди бичэтын. Тарилду улукил, энэл ӈивэ-дэ ӈэлэттэ, кэтэӈдечэтын, тадук упкаттули агили хуктыктэдечэтын. Амакав Ефим улгучэндечэн, нуӈан-да амакан гороптыду Осургинат гаралдун умнэтмэют кэтэ нямадилва улукилвэ ичэчэн, мэнэкэн-дэ минӈи амакав нямадилва улукилвэ эр моду таӈивкин бичэн… Сот дэрунэ, бэе-эвэнки Осургинаттула эмэӈкин, улукил эвидерилвэтын ичэтчэми аявденэ, мэнӈилви дэрусэлви омӈоӈкин тадук модук кутуе, аяя-да бэюмэкитъе эечивкин. Кэтэ илэл Камыргинил эдук мэрӈирвэр бултакилдярилвар хоктолвор индуливэр гадячатын.

— Эт-ка си мунду унэтмэрит эрэвэ эчэс улгучэнэ? — тыкуллан Степан. — Экунди туги овкавунни? Сача бимчэв, би окин-да даран эмчэв эр мола дагамара. Агиду антыптыкир кэтэ хуӈтул мол биси, эмэвчэл-дэ бимчэвун!

— Эт-ка эчэв улгучэнэ? — нян ханӈуктаран Гриша тадук, ургэпчут эрисинэ, симуламат дяврэн: — ӈэлэтчэчэв, су инектэлчэл бимчэсун, гунденэл, упкачин тар хитэн бирэн. Экундивал-да дялдадечав, хунадерэп мова — улукил хуӈтуевэр билэевэр бакадяӈатын…

Адыканмэ-вал нуӈартын симуламат тэгэтчэчэтын, энэл гунмэттэ, ювукиттулэ сурурэ, долбонила гираниснал.

Хактыраду Осургинат дугэн ӈэривдечэн. Эимкун эдынкэн аракуканди мо гаралван сомналбудячан тадук симума чикинилтын ёнивчэвэ Осургинат ниӈнунман долдывкандечатын. «Иличилдяӈан-ӈу, авгарадян-ӈу эр мо? Эчэвун-дэ сот таравэ хунарэ…» — Нюргун Степаннун, тэдеденэл, дялдадечатын. Элэ Гриша аятмарит агива сачан, хунавувча ирэктэ этэн горово илитта. Элэкэс ургэмэмэт мигдынди холокто мо хексадук Лютенгала бурудеӈэн. Тадук тарнун аги мурэлин экун-мал хэгдымэмэ, тэдемэмэ, иты сурудеӈэн. Туги-дэ неӈнеллэкин, улукил хуӈтулдулэ билэлдулэ туксандеӈатын, тарит-та Камыргиныл бултакичилтын дуннэлтын ачинӈивдяӈатын.

Калитин Н.. Осургинат
На эвенкийском языке